مشاوره تحصیلی از طریق گفتگوی فلسفی

مشاوره تحصیلی از طریق گفتگوی فلسفی:امتحان و اضطراب عوامل موثر بر آن

مریم دیباواجاری. دکتری مشاوره(۱)

چند صباحی بیش نمانده که دانش آموزان با برنامه های امتحانی مدرسه به خانه برگردند. در کل ساختار خانواده اضطراب حاکم می شود و جنجالی خانوادگی در امر ونهی درس خواندن دوباره شکل می گیرد. همیشه مرکز توجه دانش آموز بوده و هست، اولیاء انتظار دارند فرزنشان ” با نمره های عالی” ثابت کنند که خود و خانواده شان بهترین هستند. به راستی که مسئولیت بزرگی بر دوش دانش آموزان سنگینی می کند، اضطراب تمام وجودشان را فرا می گیرد. از طرفی دیگر والدین با نصیحت ها، توقعات و سرزنش های خود چنان امتحانات را حساس جلوه می دهند که بیشتر انرژی روانی دانش آموز صرف این موضوع می شود که اگر ” نتوانستم ” چه خواهد شد؟ پس مطمئنا کسی مرا دوست نخواهد داشت چون من نتوانستم خوب بودن خود را ثابت کنم، چون باورش بر این شکل گرفته که این نمره های من هستند که مرا ثابت می کنند. گاهی نتیجه نامشخص چنین تلاشی چنان ذهنش را درگیر می کند که او به کلی دست از تلاش می کشد و نتیجه آن چه خواهد شد؟ درگیری های لفظی و به هم ریختن کل آرامش خانواده. این دقیقا همان چیزی است که اصلا به دنبالش نبودیم به هیچ وجه در انتظارش نبودیم. چرا چنین می شود؟ آیا دانش آموزان ما از بهره هوشی پایینی برخوردارند و توان درک مطالب درسی را ندارند یا علتش را باید در چیز دیگری جستجوکنیم؟

   جان هالت معتقد است بیشتر از هوش و کیفیت نامناسب ابزارهای آموزشی، دلایل شکست تحصیلی دانش آموزان را باید به هیجانات و احساساتشان مربوط دانست. در بسیاری از موارد دانش آموزان از درس و مشق فرار می کنند و دلیل اصلی آن ترس و هراسی است که والدین در وجودشان نشانده اند، ترس از شکست خوردن و نگرانی از واکنش دیگران نسبت به نتیجه کارشان.

   تکانشی و پریشان بودن مانع از توجه در یادگیری می شود. یادگیری مطالب نتیجه پردازش ذهنی است که در نتیجه درک روابط معنادار میان اطلاعات حاصل می شود. اما آیا به نظر نمی رسد که عوامل زمینه سازی باید تاثیرگذار باشد تا رضایت و شادابی دانش آموزان را فراهم کند تا به اندازه کافی با جان و دل برانگیخته گردند و با فراغ بال خود به استقبال مطالعه روند و زحمت حرص خوردن والدین را کم کنند؟

   کودکان ما بهترین، بزرگترین و مهمترین منبع امید برای آینده اند و نظام آموزش و پرورش در صدد است با پرورش رشد عقلانی، عاطفی، تحصیلی و اجتماعی دانش آموزان آنان را به شهروندانی سالم تبدیل کند. با توجه به این مطلب که علت موفقیت را دو عامل رقم می زند: تخصص و روابط، لذا دستیابی به این اهداف امکان پذیر نخواهد بود مگر اینکه به دو عامل مهم توجه داشته باشیم: اول، بررسی نظام آموزشی مدارس ما و نحوه ارائه مطالب درسی و دوم،.بررسی روابط انسانی در محیط مدرسه و خانواده .

نقش نظام آموزش و پرورش در برانگیختگی دانش آموزن چگونه است؟

   برای پاسخگویی به این سوال خوب است در این نکته تامل کنیم که هدف از ورود کودکان مان به مدرسه و گذراندن هر پایه تحصیلی یا درس خاص چیست؟ و چرا کودکانمان به مدرسه می روند؟ شاید ساده ترین پاسخ این باشد: کودکانمان به مدرسه می روند تا یاد بگیرند. اما باید به سوال دیگری پاسخ دهیم، یادگیری چیست؟ و برای چه می آموزیم؟ یکی از دروس ریاضی است، پس باید ریاضی یاد بگیرند. حال سوال این است: ریاضی چیست و چه چیزی را باید درریاضی بیاموزند؟

   هر معلمی در حوزه تخصصی خود از قبیل ریاضی، علوم، ادبیات، جغرافیا و…باید به این موارد اندیشیده باشد و بتواند این ادراک را به دانش آموز منتقل کند تا دانش آموز بفهمد که فایده این همه فرمول و مطالب چیست و چرا باید این حجم عظیم مطالب را بداند. اگر دانش آموزی به این درک رسیده باشد که ریاضی می خوانم تا اموری از زندگی ام را بهتر درک کنم، در شغلم به این مفاهیم نیاز دارم و از این قبیل مطمئنا به مهارت یادگیری دست یافته است. اگر ادعای معلمی این است که ریاضی میخوانیم تا به ذهن نظم ببخشیم، پس باید منظم شدن ذهن را با ریاضی به دانش آموز آموزش دهد و دقیقا همان را اندازه بگیرد و نه معلومات را.

   ادعا این است که جهان بر بنیاد ریاضی شکل گرفته است، اما حتی دانش آموز این را هم نیاموخته که کف کلاس از اشکال ریاضی مثلا مربع شکل گرفته و هر مربع خود از مربع های کوچکتر تشکیل شده که با اندازه گیری آن ها به سرعت می توان اندازه مربع بزرگ را بدست آورد. همچنین اگر به این مفهوم بیندیشد که چگونه اشیا از کنار هم قرار گرفتن سلول ها و اتم ها و ملکول ها تشکیل شده اند، به این نتیجه می رسد که ریاضی علاوه بر خودش به یادگیری امور دیگر نیز کمک می کند. ضرب را می آموزم تا علاوه بر حساب و کتاب روزمره بفهمم که امور جهان چگونه در هم ضرب شده اند، چه چیزی در جهان از تجمیع چیزهای دیگر به دست می آید یا جهان چگونه از تقسیم سازی استفاده می کند و …وقتی دانش آموز با این مفاهیم آشنا می شود به آن دل می بندد و دیگر ریاضی برای او غول عظیمی نیست که مزاحم آرامش او شود.

    درس جغرافی می خوانیم چون این درس به ادراک صحیح محیط زیست مان کمک می کند. لذا از پایه اول دبستان تا پایان دبیرستان به طرق متعدد رد پای درس جغرافیا را در کلاس های درس داریم، اما علت آلودگی محیط زیست را نیاموختیم و اتفاقا خود یکی از کسانی هستیم که در این آلودگی نقش داریم، روی تپه ای ایستاده ایم و معنای تپه را نمی دانیم، معنای آب، باد، گرما، سرما، کوه، دره و…و اثرات آن ها بر کره زمین را درک نکرده ایم و چنان خصمانه با کره خاکی مان برخورد می کنیم که با دشمن مان نیز چنین نمی کنیم. به واقع چه کسی باید در درس جغرافیا قبول شود؟ آیا این اندازه گیری نباید با میزان تلاش او در این زمینه سنجیده شود؟ درس علوم را میخوانیم و معنای ویروس، باکتری و بیماری را آموخته ایم ولی در زمان بیماری به انواع جادو وجنبل متوسل می شویم و یا یاور نداریم که این معلومات واقعا می توانند سبب شفای ما گردند.

   با تمام این توصیفات طبیعی است که اگر فقط معلومات به دانش آموزان داده شود، به ناچار باید فقط همان معلومات را از او پس بگیریم و برای این پس گرفتن معلومات اگر بخواهیم عادلانه ارزیابی کنیم، چاره ای نخواهیم داشت مگر اینکه مدام امتحان برگزار کنیم و اینجاست که ارزیابی از طریق امتحان داستان خاص خود را دارد و شنیدن نام آن حتی اضطراب را در وجود دانش آموز و چه بسا خانواده اش زنده می کند.

   حال چه کنیم؟ آیا باید امتحان را به کلی حذف نمود؟

به نظر می رسد فعلا در نظام آموزشی ما این امکان وجود ندارد. اما حال که قرار است امتحان اجرا شود خوب است که معلمان،، والدین، دانش آموزان و سیاست گذاران آموزش و پرورش در این زمینه بیشتر تامل کنند. هدف از امتحان سنجیدن معلومات محض، اعمال قدرت معلمین، برآورده شدن آرزوهای والدین و … نیست. چون با وجود چنین شرایطی دانش آموز چنان گیج می شود که هدف از برگزاری امتحان را نمی فهمد و نمی داند چرا باید برخی از چیزها را بخواند و یا امتحان دهد.

نقش شیوه آموزشی در پدیدآیی انگیزه چگونه است؟

   شیوه آموزشی قطعا یکی از مسائل مهم در این خصوص محسوب می شود. وقتی فقط توانایی ارائه معلومات را داریم، پس به ناچار باید معلومات را بسنجیم. معلوماتی که با ترس و اضطراب باید در حافظه کوتاه مدت دانش آموز لانه کند و نمی داند که فایده این کار چیست. این روش دانش آموز را به این نتیجه می رساند که برای هر سوال فقط یک پاسخ صحیح وجود دارد. کم کم به این باور می رسد که تحصیل مرتبط است با پاسخ های درست ومعلمین و کتاب ها منابع اصلی این پاسخ های درست هستند، پس هرچه گفتند صحیح است و نیازی نیست من فکر کنم و نظر دهم.

   اما کودکان “متفکر” بر این باور یقین می یابند که همیشه برای یک سوال آموزشی تنها یک راه حل و یک جواب صحیح وجود ندارد و یا شاید اصلا جواب صحیح وجود ندارد. کودکان باید دریابند که حق اظهار نظر دارند و برای پیدا کردن راه حل ها، آن ها نیز مسئول هستند و این درست نقطه مقابل اطاعت کورکورانه از مطالب و تکرار بدون فکر ان هاست که دشمن اصلی تفکر است و مسبب اصلی انحلال قوه خلاقیت و ابتکار محسوب می شود.

گفتگوی فلسفی چه کمکی به ما می کند؟

   گفتگوی فلسفی یا بعبارتی گفتگوی سقراطی همانا اندیشیدن و ذات اندیشیدن است که بهترین شیوه برای دریافت ادراک و معنا و مفهوم مطالب است. با این وجود چرا کودکانمان را درگیر نکنیم و چنانکه لیپمن معتقد است اگر کنجکاوی طبیعی کودکان و میل آنان به دانستن در باره جهان را با فلسفه مرتبط کنیم می توانیم آنان را به متفکرانی تبدیل کنیم که بیش از پیش نقاد، انعطاف پذیر و موثر باشند. معلم باید با طرح سوالات متعدد سبب آشکار شدن افکار متعدد در ذهن دانش آموزان گردد و عادت به پرسیدن کنند.

از این روش چگونه در درس ریاضی بهره بگیریم؟

   اگر در کلاس درس ریاضی معلم ذهن کودکان را با این سوال درگیر کند که چرا باید ریاضی بخوانیم، هر دانش آموز ادعایش را می گوید و در این باره بحث و گفتگو کنیم. می پرسیم بچه ها به نظر شما عدد چیست؟ چرا برخی چیزها عددند؟ حجم چیست؟ و یا برای جلسه بعد نمونه هایی از ضرب را که در زندگی واقعی مااست به کلاس بیاورید و… به این ترتیب هدف ما از این روش این است که قبل از امتحان که لاجرم تنها راه ارزیابی است به فلسفه یادگیری مطالب هم پرداخته شود تا با دید متفاوت و با انگیزه مناسب به یادگیری بپردازند.

   تاکید بر معنایابی و درک مفاهیم در شناخت، عاملی است که دانش آموزان را فعالانه به تلاش تشویق می کند تا اطلاعات جدید را با دانسته های قبلی خود هماهنگ سازند و به استنباطی مهم و با ارزش دست یابند. این خود انگیزه درونی را به دانش آموز منتقل می کند، زیرا به سطحی معین از شایستگی ها از قبل دست یافته است. اگر شخصی دلایل کافی برای انجام بعضی از کارها را داشته باشد، احتمال انجام آن نیز بیشتر می شود. اما باید بدانیم تا زمانی که انگیزش درونی کافی برای تمرکز وجود ندارد، پاداش ها و مشوق های خارجی، اهمیت اساسی دارند.

نقش شیوه مطالعه دانش آموزان تا چه اندازه حائز اهمیت است؟

   خوب است که شیوه مطالعه دانش آموزان نیز واکاوی شود. اگر کودکان بتوانند بطور معنادار مطالب را به حافظه خود بسپارند و با نظم و سازماندهی معنادار مطالب را درک کنند، جزئیات مطالب را هم خواهد فهمید. اگر دانش آموز ساختار مطالب را به ذهن خود ببرد و به آن ها معنا ببخشد، وضعیت متفاوت می شود. از طرفی باید اذعان داشت این اشتباهی بیش نیست که فکر کنیم مطالعه دستورالعملی دارد که برای همه قابل استفاده است و همه باید به یک شیوه مطالعه کنند. در واقع روش مطالعه کشف کردنی است. لذا مشاوران، معلمان و والدین می توانند به دانش آموزان کمک کنند تا روش مطالعه خود را کشف کنند. فردی با سحرخیزی و فردی دیگر با شب زنده داری مطالب را بهتر می آموزد. ضمن اینکه برخلاف شیوه مطالعه که برای هر فرد منحصر به فرد است، ولی به همه دانش آموزان مشترکا توصیه شود از پس دادن مطالب به خود و معلم و یا والدین نهراسند.

   در خاتمه پیشنهاد می شود، اگر والدین قصد کمک به دانش آموزان را دارند خوب است در فضایی صمیمی و امن با آنان گفتگو کنند و به آنان گوش دهند. کودکان را تشویق کنند تا خوانده های شان را توضیح دهند و نقش معلم را ایفا کند. در لابلای آن والدین می توانند دوستانه پرسش هایی را مطرح کنند، ولی به یاد داشته باشند که این کار نباید به عنوان کاری اجباری تلقی شود، چون به خودی خود ترس و اضطراب را در دانش آموز پدید می آورد. دانش آموزان هم به خاطر بسپارند که قبل از پس دادن خوانده های خود به والدین یا معلمان، این محتوای مطالب را به خود پس دهند چرا که اضطراب را تا حد زیادی کاهش می دهد.

   رعایت این نکات به نوعی مراقبت مسئولانه و احترام به دانش آموز محسوب می شود و این خود نوعی احساس تعلق و کشش درونی را در دانش آموز شکل می دهد. به واقع اگر آموزش و پرورش محل رشد و تحول کودکان محسوب می شود و والدین نیز خواستار این پیشرفت هستند، چگونه می توان انتظار داشت بدون دوست داشتن و احترام به آنان این تحول را در آنان پدید آورد؟